Wstęp

I.

Program monitoringu lasów

1.

Program monitoringu lasów w 2020 roku

II.

Monitoring lasów na stałych powierzchniach obserwacyjnych I rzędu

2.

Ocena poziomu zdrowotnego monitorowanych gatunków drzew w 2020 r. i porównanie w latach 2011-2020

3.

Ocena uszkodzeń drzew na stałych powierzchniach obserwacyjnych I rzędu monitoringu lasu w 2020 r.
Paweł Lech

W 2020 r. łącznie na SPO I rzędu stwierdzono 50 517 uszkodzeń drzew, które występowały na 32 108 drzewach (78,3% ocenianych drzew, o około 0,6 punktu procentowego więcej niż w 2019 r.). Na 16 781 drzewach występowało jedno uszkodzenie, na 12 245 drzewach – dwa, a na 3082 drzewach – trzy. Nieuszkodzonych było łącznie 8911 drzew, co stanowiło 21,7% ocenianych drzew (w roku 2019 udział drzew nieuszkodzonych wynosił 22,3%, w roku 2018 – 24,7%, w roku 2017 – 29,6%, a w roku 2016 – 33,3%). Spośród głównych lasotwórczych gatunków iglastych najwięcej drzew bez uszkodzeń cechowało jodłę (33,8%) i sosnę zwyczajną (30,0%), a znacznie mniej świerka (17,9%). Spośród gatunków liściastych największym udziałem drzew bez uszkodzeń cechował się buk (13,6%), następnie brzoza brodawkowata (10,7%), a najmniejszym – olsza czarna i rodzime dęby (odpowiednio 6,8% i 3,6%). Oznacza to, że w 2020 r., w porównaniu do roku poprzedniego, udział drzew nieuszkodzonych zmniejszył się w przypadku większości (poza brzozą, olszą i dębami) głównych lasotwórczych gatunków drzew (najwięcej w przypadku buka – o 6,6 pp.).

3.1

Występowanie uszkodzeń drzew wg gatunków, wieku oraz lokalizacji powierzchni badawczych
 

Występowanie uszkodzeń drzew wg gatunków i grup gatunków

W 2020 r. przeciętna liczba uszkodzeń przypadających na jedno drzewo (gatunki razem) wynosiła 1,23 i była nieznacznie większa niż w 2019 r. (1,21). W układzie gatunków i grup gatunków – zawierała się w przedziale od 0,91 (dla domieszkowych gatunków iglastych) do 1,89 (dla dębu) (tab. 3.1). Na drzewach głównych lasotwórczych gatunków liściastych na jedno drzewo przypadało powyżej jednego uszkodzenia. W przypadku gatunków iglastych taka sytuacja miała miejsce dla świerka i sosny, natomiast dla jodły równała się jedności, a dla domieszkowych gatunków iglastych wartość tego parametru była mniejsza od jedności. W porównaniu do roku 2019 nastąpił wzrost częstości występowania uszkodzeń u sześciu wyróżnionych gatunków i grup gatunków drzew, a u trzech (jodły, dębów i brzozy) – spadek. Przeprowadzona analiza trendów zmian nasilenia występowania uszkodzeń na drzewach w okresie 2011–2020 (test Mann-Kendall’a) wykazała wzrost nasilenia częstości występowania uszkodzeń u wszystkich wyróżnionych gatunków drzew (tab. 3.1).

Występowanie uszkodzeń drzew wg wieku

Wraz z wiekiem u większości gatunków następował wzrost średniej liczby uszkodzeń występujących na jednym drzewie. W przypadku domieszkowych gatunków liściastych liczba uszkodzeń występująca na jednym drzewie była podobna we wszystkich wyróżnionych klasach wieku. W przypadku jodły drzewa najmłodsze (21–40 lat) i najstarsze (powyżej 80 lat) cechowały się wyższym nasileniem występowania uszkodzeń niż drzewa z przedziału wieku 41–80 lat (tab. 3.1).

Występowanie uszkodzeń drzew w układzie krain przyrodniczo-leśnych

W 2020 r. zróżnicowanie średniej liczby uszkodzeń przypadającej na jedno drzewo pomiędzy krainami przyrodniczo-leśnymi nie było znaczące, zawierało się w przedziale od 0,95 w Krainie Mazursko-Podlaskiej do 1,48 w Krainie Karpackiej. Najwyższe średnie liczby uszkodzeń w przeliczeniu na jedno drzewo odnotowano: dla sosny – w Krainie Bałtyckiej (1,18 uszkodzenia/drzewo), dla jodły – w Krainie Sudeckiej (1,83), dla dębu – w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej (2,20), natomiast dla świerka, buka, brzozy i olszy – w Krainie Karpackiej (odpowiednio: 1,71, 1,73, 1,91, 1,78 uszkodzenia/drzewo).

W porównaniu do 2019 r. w czterech krainach przyrodniczo-leśnych (Bałtyckiej, Mazowiecko-Podlaskej, Małopolskiej i Wielkopolsko-Pomorskiej) odnotowano wzrost średniej liczby uszkodzeń przypadających na jedno drzewo, w pozostałych czterech krainach – spadek wartości tego parametru. Wykonana za pomocą testu Mann-Kendall’a analiza trendów dla okresu 2013–2020 wykazała wzrost nasilenia występowania uszkodzeń w siedmiu krainach oraz prawdopodobny wzrost w jednej (w Krainie Mazursko-Podlaskiej).

Występowanie uszkodzeń drzew w układzie rdLP

Średnia liczba uszkodzeń przypadająca na jedno drzewo w rdLP zawierała się w przedziale od 1,04 (RDPL w Olsztynie) do 1,56 (RDLP w Szczecinie). Mniejsza niż przeciętna dla całej Polski liczba uszkodzeń na 1 drzewie (1,23 uszkodzenia/drzewo) wystąpiła w dziewięciu rdLP (w Olsztynie, Toruniu, Gdańsku, Białymstoku, Zielonej Górze, Lublinie, Pile, Katowicach i Łodzi), w pozostałych ośmiu rdLP oraz w parkach narodowych była wyższa. W jedenastu rdLP oraz w parkach narodowych w roku 2020 w porównaniu do roku 2019 odnotowano wzrost średniej liczby uszkodzeń występujących na jednym drzewie, w sześciu rdLP (w Krośnie, Gdańsku, Zielonej Górze, we Wrocławiu, w Białymstoku i Toruniu) odnotowano spadek tej liczby.

3.2

Charakterystyka uszkodzeń pod względem lokalizacji w obrębie drzewa, występujących symptomów i głównych kategorii czynników sprawczych
 

Na charakter występujących zagrożeń wskazuje zestawienie najczęściej stwierdzanych symptomów i lokalizacji uszkodzeń zarejestrowanych dla danego drzewa oraz związanych z nimi czynników sprawczych w układzie gatunków drzew (tab. 3.2).

Lokalizacja uszkodzeń w obrębie drzewa

Uwzględniając podział na części morfologiczne drzew (strzała razem z szyją korzeniową, gałęzie wraz z pędami i pączkami oraz igły bądź liście), najczęściej wskazywanym miejscem położenia symptomów była strzała (49,2% wskazanych lokalizacji uszkodzeń), w tym przede wszystkim pień pomiędzy szyją korzeniową i koroną (27,2%) oraz liście bądź igły (36,8%). Udział gałęzi, pędów i pączków, jako miejsc występowania uszkodzeń był dużo mniejszy (14,0% wskazanych lokalizacji uszkodzeń).

Wśród gatunków iglastych oraz u buka najczęściej występującą lokalizacją uszkodzeń była strzała, wśród gatunków liściastych (poza bukiem) – liście. W przypadku sosny, poza strzałą, uszkodzenia występowały znacząco mniej licznie na igłach (20,1% uszkodzeń) i na gałęziach, pędach i pączkach (16,8%). Podobne proporcje występowały u świerka. W przypadku jodły i iglastych gatunków domieszkowych uszkodzenia występowały liczniej na gałęziach, pędach i pączkach niż na igłach. Strzała była drugim pod względem udziału miejscem występowania uszkodzeń u wszystkich, z wyjątkiem buka, gatunków liściastych. U buka drugą po strzale najczęściej wskazywaną lokalizacją uszkodzeń były liście (37,1% uszkodzeń), najrzadziej zaś – gałęzie, pędy i pączki (11,6%).

Symptomy uszkodzeń

W 2020 r. wśród symptomów uszkodzeń największym udziałem (32,3% wszystkich symptomów uszkodzeń) wyróżniał się ‘ubytek igieł/liści’, który dominował u świerka i wszystkich gatunków liściastych. Znaczący był również udział ‘deformacji’ (22,2%), które przeważały u sosny, jodły i domieszkowych gatunków iglastych (odpowiednio: 31,2%, 33,6% i 23,5% wszystkich symptomów dla danego gatunku). W przypadku gatunków liściastych udział ‘deformacji’ zawierał się w przedziale od 8,6% (dęby) do 23,4% (buki). Wśród wyróżnionych symptomów uszkodzeń mniejszymi udziałami cechowały się ‘rany’ (9,6%), których udział był wysoki w przypadku świerka, jodł i buka (odpowiednio 19,4%, 19,3% i 17,0%), następnie ‘drzewa pochylone’ (8,4%), ‘martwe, obumierające gałęzie’ (7,1%) oraz ‘przebarwienia liści/igieł’ (4,9% wszystkich symptomów uszkodzeń). W przypadku świerka dużym udziałem cechowały się ponadto ‘wycieki żywicy’ (24,3% symptomów uszkodzeń drzew tego gatunku).

Czynniki sprawcze

SP – spadek  N – brak trendu

Wyróżnia się dziewięć kategorii czynników sprawczych powodujących uszkodzenia drzew: kręgowce, owady, grzyby, czynniki abiotyczne, bezpośrednie działanie człowieka, pożary, zanieczyszczenia powietrza, konkurencja i inne czynniki, badane niezidentyfikowane.

Spośród wyróżnionych kategorii czynników sprawczych najwyższy udział, poza kategorią ‘badane niezidentyfikowane’ (33,9% wszystkich przypadków), miały ‘konkurencja i inne czynniki’ (w tym przede wszystkim konkurencja) oraz ‘owady’ (odpowiednio: 11 701 i 11 234 przypadków uszkodzeń, co stanowi 23,2% i 22,2% wszystkich uszkodzeń). Znacznie rzadziej wskazywano na ‘grzyby’ (7,3%), ‘czynniki abiotyczne’ (6,2%) oraz ‘bezpośrednie oddziaływanie człowieka’ (5,8%) (tab. 3.3).

Konkurencja i inne czynniki. Ogółem ‘konkurencja i inne czynniki’ odpowiadały za 33,8% wszystkich uszkodzeń sosny, 19,6% uszkodzeń świerka, 23,0% uszkodzeń jodły oraz 22,3% uszkodzeń domieszkowych gatunków iglastych.

W tej kategorii czynników sprawczych wyróżnia się siedem podkategorii: konkurencja, epifity/parazyty, mutacje, wirusy, nicienie, inne znane ale nie podane, bez specyfikacji. ‘Konkurencja’ charakteryzowała się największym udziałem (81,3%) wśród omawianej kategorii czynników sprawczych i dominowała w przypadku wszystkich gatunków i grup gatunków drzew. Udziałem powyżej 1% cechowały się również takie podkategorie, jak: ‘epifity/parazyty’ (8,1%) i ‘inne znane ale niepodane’ (2,3%). Względnie wysoki był również udział uszkodzeń, dla których wskazano ogólną nazwę kategorii ‘bez specyfikacji’ (7,7%) (ryc. 3.1).

W tej kategorii czynników sprawczych na szczególną uwagę zasługuje podkategoria: ‘epifity/parazyty’, czyli jemioła. W 2020 r. podobnie jak w latach ubiegłych udział ‘epifitów/parazytów’ wśród wyróżnianych czynników sprawczych uszkodzeń drzew był relatywnie niewielki. Była to przyczyna 941 uszkodzeń (1,86% wszystkich zarejestrowanych uszkodzeń drzew). Również relatywnie niewielka była przeciętna liczba uszkodzeń tej kategorii przypadająca na jedno drzewo. W 2020 r. jemioła występowała łącznie na 11 gatunkach drzew, najczęściej na jodle oraz sośnie zwyczajnej (5,1 i 3,6 uszkodzeń/100 drzew), rzadziej – na brzozach oraz domieszkowych gatunkach liściastych (1,2 i 1,0 uszkodzeń/100 drzew). We wszystkich wymienionych powyżej gatunkach i grupach gatunków drzew w 2020 r. odnotowano istotny wzrost nasilenia uszkodzeń powodowanych przez jemiołę w porównaniu do roku 2019. Gatunkami wolnymi od uszkodzeń spowodowanych przez jemiołę był świerk, domieszkowe gatunki iglaste, buk, rodzime dęby i olsza czarna.

W okresie 2008–2020 występowanie jemioły wykazywało wyraźną tendencję wzrostową. Była ona statystycznie istotna dla wszystkich gatunków i grup gatunków drzew, na których występowała. W 2020 r., w porównaniu z 2019 r., liczba uszkodzeń spowodowanych przez jemiołę wzrosła o blisko 25% (ryc. 3.2). Sprawia to, że jemioła jest przyczyną uszkodzeń o największej dynamice wzrostu spośród wszystkich wyróżnionych czynników sprawczych. Przy czym należy wspomnieć, że wykonywanie oceny stanu zdrowotnego drzew w okresie największego rozwoju aparatu asymilacyjnego drzew i podszytu utrudnia prawidłowe wykonanie oceny występowania jemioły i prowadzi do uzyskania zaniżonej liczby uszkodzeń przez nią spowodowanych.

Owady były najczęściej wskazywanym czynnikiem sprawczym uszkodzeń drzew gatunków liściastych. Odpowiadały one za 56,7% wszystkich uszkodzeń olszy czarnej, 40,4% uszkodzeń brzozy brodawkowatej, 35,2% uszkodzeń dębów, 34,7% domieszkowych gatunków liściastych oraz 26,2% uszkodzeń buków. Dla gatunków iglastych owady nie stanowiły tak dużego zagrożenia: odpowiadały za 11,5% wszystkich uszkodzeń świerka, 8,7% uszkodzeń domieszkowych gatunków iglastych, 6,6% uszkodzeń sosny i tylko 1,4% uszkodzeń jodły.

W tej kategorii czynników sprawczych wyróżnia się osiem podkategorii: liściożerne (foliofagi); uszkadzające pień, gałęzie, pędy; uszkadzające pączki; ssące; minujące; galasówki; owady inne; bez specyfikacji.

Najliczniejszymi wśród owadów sprawcami szkód, podobnie jak w latach ubiegłych, były ‘owady liściożerne’ (foliofagi), stanowiły one 79,7% wszystkich przypadków uszkodzeń przez tę kategorię sprawców – (ryc. 3.1). Udział powyżej 5% cechował ponadto ‘owady uszkadzające pień, gałęzie i pędy’ oraz ‘owady ssące’. W przypadku sosny dominującymi grupami owadów powodujących uszkodzenia drzew były kambiofagi (uszkadzające pień, gałęzie, pędy) i foliofagi, w przypadku świerka – kambiofagi, w przypadku jodły – kambiofagi i owady ssące, natomiast w przypadku wszystkich monitorowanych gatunków liściastych – foliofagi.

Pozostałe kategorie czynników sprawczych. W przypadku jodły i dębów znaczny udział, jako przyczyna uszkodzeń drzew, miały także ‘grzyby’ (odpowiednio: 17,2% i 19,2%). ‘Czynniki abiotyczne’ najczęściej stanowiły przyczynę uszkodzeń brzozy (10,3%), natomiast ‘bezpośrednie działanie człowieka’ – jodły (10,1%), domieszkowych gatunków iglastych (9,5%) i buka (9,5%).

Udział uszkodzeń, dla których nie zidentyfikowano czynnika sprawczego w przypadku gatunków iglastych, zawierał się w przedziale od 38,6% (jodła) do 48,1% (domieszkowe gatunki iglaste), w przypadku gatunków liściastych – od 17,6% (olsza) do 34,4% (buk) (tab. 3.3). W 2020 r. dla większości gatunków zwiększył się znacząco w porównaniu do 2019 r. udział uszkodzeń, dla których nie określono czynnika sprawczego. Spośród gatunków iglastych najwyższy wzrost odnotowano dla świerka – o 5,0 pp., zaś w przypadku gatunków liściastych dla buka – o 3,5 pp. Pomimo tej niekorzystnej zmiany analiza trendów w okresie 2010–2020 wykazała poprawę identyfikacji przyczyn uszkodzeń dla czterech grup gatunków drzew (sosny, świerka, dębów i brzóz) oraz wszystkich drzew łącznie i brak statystycznie istotnego trendu dla pięciu grup gatunków drzew (jodły, domieszkowych gatunków iglastych, buka, olszy i domieszkowych gatunków liściastych).

W 2020 roku odnotowano 50 517 uszkodzeń drzew, które występowały na ponad 78% wszystkich drzew poddanych obserwacji. Najsilniej uszkodzonymi gatunkami liściastymi były dęby, a wśród gatunków iglastych – świerk.

Najczęściej uszkadzaną częścią drzew iglastych oraz buka była strzała, zaś pozostałych gatunków liściastych – liście. Najczęściej występującym symptomem uszkodzenia drzew był ubytek liści/igieł.

Wśród czynników sprawczych dominowały owady (przede wszystkim owady liściożerne), uszkadzające w największym stopniu gatunki liściaste oraz konkurencja i inne czynniki (głównie konkurencja).

Występowanie uszkodzeń powodowanych przez jemiołę zwiększało się w ciągu ostatnich 11 lat. W 2020 r. porażonych było łącznie 11 gatunków drzew, najsilniej jodła i sosna.

4.

Warunki wodne gleby na terenach leśnych Polski w 2020 r. i ich wpływa na stan zdrowotny lasów

5.

Stałe powierzchnie obserwacyjne monitoringu lasów na obszarach Natura 2000

III.

Badania na stałych powierzchniach obserwacyjnych monitoringu intensywnego (SPO MI)

6.

Warunki pogodowe na powierzchniach SPO MI w 2020 roku oraz w latach 2015-2020

7.

Poziom stężenia NO2 i SO2 w powietrzu na terenach leśnych

8.

Wielkość depozytu wnoszonego z opadami atmosferycznymi na terenach leśnych

9.

Opady podkorowe oraz spływ po pniu

10.

Roztwory glebowe

11.

Zmiany stężeń zanieczyszczeń gazowych, depozycji oraz składu roztworów glebowych po roku 2010

Literatura